Raport stanowi najpełniejsze, na bieżąco uzupełniane podsumowanie życia teatralnego na Pomorzu obejmujące teatry instytucjonalne, aktywności pozainstytucjonalne i wyróżniające się zjawiska teatru amatorskiego. Zebrane informacje pochodzą z ankiet wypełnionych przez teatry instytucjonalne i zainteresowane zespoły pozainstytucjonalne. Informacje pozaankietowe są efektem monitoringu życia teatralnego w przestrzeni rzeczywistej oraz w internecie, który Fundacja Pomysłodalnia prowadzi od roku 2013.
Raport nie ocenia jakości artystycznej przedstawionych zjawisk, pozostawia to odbiorcom. Zainteresowani mogą zapoznać się z szerokim spectrum opinii krytyków i recenzentów, otwierając hotlinki premierowych spektakli, pod którymi kryją się adresy do opinii, materiały uzupełniające oraz playlisty. Te ostatnie, zamieszczane przez Fundację od lat, stanowią zapis wyjątkowej sytuacji, jaką jest pierwsza reakcja publiczności.
Raport przygotowano w ramach zadania „Pomorze Kultury – monitoring i promocja kultury województwa pomorskiego w 2023 roku”, zrealizowanego ze środków Województwa Pomorskiego.
Teatr w czasie wojny i nowego niepokoju
To był drugi rok popandemiczny i wydawało się, że niepokój, jaki towarzyszył hekatombie naszych czasów, już nie wróci. Ostatnie tygodnie mijającego roku przypomniały jednak o pandemii, wróciły zachorowania, znowu były odwoływane spektakle. Niepokój zewnętrzny, związany z przebiegiem wojny w Ukrainie, wzmógł się po kolejnych komunikatach z frontu. Wybuchł konflikt zbrojny w Strefie Gazy, którego skutki dla świata nie są jeszcze znane, ale wiadomo, że spokój stał się jeszcze bardziej deficytowym towarem. Sytuacja polityczna w Polsce po długiej i wyniszczającej kampanii wyborczej przyniosła nowy porządek i nowe nadzieje, choć opór przegranych przyjął formy niespotykane w naszym kraju od kilkudziesięciu lat. W kulturze coraz częściej pojawia się sztuczna inteligencja, której wpływ na nasze życie jest coraz większy i to, co wiemy na pewno, to przekonanie, że wizje nie są optymistyczne. Nowych, groźnych i nieznanych zjawisk jest więcej, żyjemy w czasie przejściowym. W tej niezwykle złożonej i trudnej sytuacji funkcjonuje całe społeczeństwo, w tym i teatr na Pomorzu.
Teatr na Pomorzu poniósł kolejne straty. 27 listopada zmarł Paweł Huelle – pisarz, poeta, kierownik literacki Teatru Miejskiego im. Witolda Gombrowicza w Gdyni. 21 grudnia odszedł wybitny humanista i teatrolog, profesor Zbigniew Majchrowski. To dalszy ciąg czarnej serii ostatnich lat, która osłabia zaplecze intelektualne i mentorskie nie tylko pomorskiego teatru: w 2017 r. odszedł profesor Jan Ciechowicz, rok później tragicznie zmarła Joanna Puzyna-Chojka, a w 2021 r. covid zabrał profesora Jerzego Limona. Tak dużej straty nie da się szybko zrekompensować, być może nawet nigdy.
Niepokój na Pomorzu pogłębiają sygnały ze środowiska teatru pozainstytucjonalnego. Po 25 latach funkcjonowania zakończył działalność Sopocki Teatr Tańca, Joanna Czajkowska i Jacek Krawczyk wyczerpali możliwości funkcjonowania bez szans ich poprawy i realnej pomocy. Natalia Murawska, liderka Stowarzyszenia Córy Kultury, prawdopodobnie już w maju 2024 r. zakończy działalność Zakładu Kulturalnego, bo nie ma alternatywnego rozwiązania dla siedziby tego najciekawszego, nowego zjawiska w kulturze pozainstytucjonalnej ostatnich lat (m.in. aktywność zespołu Hertz Haus). Rozczarowanie wzbudził brak festiwalu Windowisko i okoliczności temu towarzyszące w sytuacji, gdy były na to środki, w tym dość pokaźny budżet na nagrody, co jest rzadkością na rynku tzw. festiwali offowych. Kryzys ekonomiczny nie sprzyja adekwatnemu w stosunku do kosztów zwiększaniu budżetów kultury, co wydaje się zrozumiałe w sytuacji wszystkich potrzeb społecznych, wśród których kultura musi przyjąć ze zrozumieniem swoje miejsce.
Mimo tak wielkiej sumy zjawisk niepokojących teatr na Pomorzu funkcjonuje na wielu poziomach, a suma pozytywnych informacji dochodzących z wielu miejsc daje nadzieję na rozwój.
Rok 2023 w skrócie: wydarzenia i trendy
Wydarzeniem roku było oddanie do użycia Dużej Sceny Teatru Wybrzeże. Nowoczesna scenotechnika imponuje wielością możliwości, jakie otwiera przed inscenizatorami, którzy, mając do dyspozycji jeden z najlepszych zespołów artystycznych w Polsce, stoją przed szansą stworzenia rzeczy niezwykłych.
Bezprecedensowymi wydarzeniem był Baltic Opera Festival, który stał się ponadregionalnym świętem opery. „Latający Holender” wystawiony w Operze Leśnej przyciągnął do Sopotu tysiące miłośników opery nie tylko z całej Polski. Po zmianach politycznych przyszłość festiwalu jest jednak niepewna.
Długie starania Teatru Lalki „Tęcza” o poprawę finansów przyniosły sukces. „Umowa o współprowadzeniu Teatru Lalki Tęcza w Słupsku przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Miast Słupsk obowiązuje do 31 grudnia 2025 r., z możliwością jej przedłużenia. Przez czas jej obowiązywania Teatr pozostaje w rejestrze instytucji kultury prowadzonym przez Miasto. Zgodnie z umową, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego będzie przekazywać Teatrowi Lalki „Tęcza” w Słupsku dotację podmiotową w wysokości nie mniejszej niż 500 000 zł rocznie. Teatr Lalki „Tęcza” w Słupsku będzie trzecią instytucją współprowadzoną przez MKiDN w woj. pomorskim, obok Opery Bałtyckiej i Teatru Wybrzeże z Gdańska” (za stroną Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego).
Trwa nieprzerwane pasmo sukcesów musicalu „1989”. Dzieło wyprodukowane przez Gdański Teatr Szekspirowski i Teatr im. Juliusza Słowackiego zbiera wspaniałe recenzje, zdobywa nagrody i staje się wielką atrakcją festiwali. GTS był także koproducentem spektaklu „Billy’s Joy” brukselskiej formacji Needcompany. Najważniejszy festiwal teatralny na Pomorzu, jakim jest Festiwal Szekspirowski, przyniósł, pośród wielu innych, dwa nowe trendy, które mogą rezonować. Pierwszy to koncepcja kuratorska: w tym roku kuratorem festiwalu był zespół złożony z chętnych do tego działania pracowników GTS-u. To najdalej idąca w swej demokratyzacji procesu oceny koncepcja w kraju (częściowo, na mniejszą skalę wprowadził ją wcześniej toruński festiwal Kontakt). Na drugim biegunie plasuje się koncepcja międzynarodowego już festiwalu Witkacy pod strzechy: w Słupsku mamy od 2010 r. stałego jurora honorowego (Maciej Witkiewicz) i jurora ekscentrycznego, co roku innego, choć najczęściej proponowanego przez Instytut Witkacego.
Drugi trend, już natury artystycznej, to wyeksponowanie teatru inkluzywnego, o czym szerzej w osobnej części Raportu. Efektem zaproszenia do konkursu głównego Festiwalu Szekspirowskiego spektakli z udziałem osób z niepełnosprawnością było nowe zainteresowanie tym funkcjonującym w Polsce już kilkadziesiąt lat teatrem, a zwycięstwo spektaklu „Romeo i Julia” Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie było wydarzeniem bez precedensu.
Wiele dzieje się poza teatrem instytucjonalnym zarówno w centrum, jak i regionie. Na niespotykany poziom wzniosła produkcje teatru dla dzieci Jagoda Kościk, dyrektorka Sopockiego Teatru Muzycznego Baabus Musicalis. Po zeszłorocznej „Rodzinie Addamsów” na scenie Teatru Atelier dziecięcy teatr zagrał „Annie” („Annie Jr.”) musical na licencji prosto z West Endu, z którym sopocki zespół wyjedzie w przyszłym roku do USA. Oprócz spektakularnych produkcji Baabus Musicalis zorganizował już po raz czwarty International Children’s Theatre Festival Sopot – Międzynarodowy Festiwal Teatrów Dziecięcych ICTF SOPOT w Sopocie.
Adam Walny na dobre osiadł na Kaszubach. Przeniósł się z Podlasia do kolonii Dzięgiel w powiecie chojnickim, znacznie zwiększając jej liczebność (w roku 2008 liczyła 21 dusz). Wraz z rodziną przeniósł na Kaszuby swoją energię, kreatywność i wyjątkowość. 19 sierpnia nastąpiło otwarcie nowej siedziby w ramach festiwalu Apokaliptikon. Walny był już w Brusach-Jagliach, do których ma tylko 20 kilometrów. Już się „zaraził” Chełmowskim, kto wie – może coś z tej inspiracji powstanie. Z trwałą obecnością Walnego na Kaszubach wiążą się niemałe nadzieje.
Teatr inkluzywny
To określenie zastosowano na potrzeby Raportu, by nazwać formułę, w której mieści się m.in. teatr osób z niepełnosprawnością, w tym przede wszystkim osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kuratorzy 27. Festiwalu Szekspirowskiego na pięć spektakli zakwalifikowanych do Konkursu Głównego o nagrodę Złotego Yoricka zaprosili trzy z udziałem osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Były to: „Romeo i Julia” Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, reż. Dominika Feiglewicz i Zdenka Pszczołowska, „Podchodzisz moją samotność” gdańskiego Teatru Razem, reż. Dorota Bielska oraz „Sen nocy letniej” Teatru Współczesnego w Szczecinie, reż. Justyna Sobczyk i Jakub Skrzywanek. Efektem zaproszenia było nowe zainteresowanie tym funkcjonującym w Polsce już kilkadziesiąt lat rodzajem teatru, a zwycięstwo spektaklu „Romeo i Julia” Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie było wydarzeniem bez precedensu.
Teatr inkluzywny na Pomorzu ma długą tradycję i mimo wielu trudności nie tylko trwa, ale rozwija się. W 2023 r. jubileusz 25-lecia bardzo uroczyście obchodził Teatr Biuro Rzeczy Osobistych, założony i prowadzony do dzisiaj przez Zbigniewa Biegajłę. Od blisko 30 lat (jubileusz 30-lecia w 2024 r.) w teatrze z osobami z niepełnosprawnością intelektualną pracuje Jacek Spica, założyciel Teatru Ubogiego Relacji, który jest organizatorem Międzynarodowego Przeglądu Teatralnego Masska w Sopocie (w 2023 r. miała miejsce 22. edycja). Od siedmiu lat przy obu inicjatywach pracuje też Paulina Lewandowska, w roku 2023 ich teatr wystawił spektakl pt. „Anioły życia. Szkic’’. Kolejny duet: Dorota Bielska i Jarosław Rebeliński prowadzi Teatr Razem, założony przez Rebelińskiego w 2005 r., w bieżącym roku teatr przedstawił spektakl pt. „Kto się boi Dzikich Stworów?”.
Co ciekawe, w odróżnieniu od wielu zespołów pozainstytucjonalnych, wymienione teatry mają siedziby i przyjazne warunki rezydentury. Od bieżącego roku stałą siedzibę ma BRO (mała sala na próby, mniejsze pokazy i spotkania w Gdyni przy ul. Warszawskiej), większe przedsięwzięcia realizuje na scenie Konsulatu Kultury. W 2022 r. Gdańsk Teatr Szekspirowski zaproponował rezydenturę Teatrowi Razem a od 2024 r. nowym rezydentem Teatru Atelier (d. Teatru na Plaży) zostanie Teatr Ubogi Relacji.
Od 2018 r. w Ośrodku Teatralnym „Rondo” w Słupsku pracuje Teatr Osobliwy, kierowany przez Agatę Andrzejczuk. W tym roku zespół wystawił spektakl pt. „Oniryczność” i zdobył Słupską Nagrodę Teatralną. W skromniejszej edycji odbył się w Tczewie 19. Międzynarodowy Przegląd Teatrów Wspaniałych. W ramach projektu Teatralny Pasjans, realizowanego przez Gdański Teatr Szekspirowski, Grupa Teatralna BIS (SOSW nr 2 z Gdyni) prowadzona przez Barbarę Jagodzińską i Elżbietę Lamparską pokazała spektakl „Othello, historia z chusteczką w tle” (reż. Urszula Kowalska), grupa teatralna Stowarzyszenia Integracja – Gdynia prowadzona przez Bartosza Kłopotka-Główczewskiego zaprezentowała „Koriolana” (reż. Marzena Nieczuja Urbańska), a WTZ „Cisza” – Gdynia, prowadzone przez Magdalenę Cieślik oraz Annę Sochacką, wystawiło „Wesołe kumoszki z Windsoru” w reż. Moniki Jarząbek.
